مطابق اصول ۴۳ و ۴۴ قانون اساسی،در جهت ریشه‌کن کردن فقر،برآوردن نیاز‌ها و تامین شرایط و امکانات در جهت اشتغال‌زایی بیشتر از طریق قراردادن وسایل کار در اختیار افراد محروم از آن در شکل تعاونی از راه وام بدون بهره و روش‌های مشابه،به تشکیل شرکت‌های تعاونی،توجه بیشتری معطوف شده است.
قانون بخش تعاونی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران
ماده۸: عضو در شرکت های تعاونی شخصی است حقیقی یا حقوقی غیر دولتی که واجد شرایط مندرج در این قانون بودجه بوده و ملتزم به اهداف بخش تعاونی و اساسنامه قانونی آن تعاونی باشد.
تبصره ۱- در تعاونیهای اشتغال‌زا کمک های دولتی به نسبت اعضاء شاغل در آن تعاونی واگذار می‌شود.
تبصره ۲- در تعاونیهای چند منظوره‌ای در صورتی که عضویت برای همه آزاد باشد،داشتن عضو غیر شاغل مجاز است،اما هیأت مدیره و مدیر‌عامل باید از میان اعضاء شاغل انتخاب گردد.
ماده ۹: شرایط عضویت در تعاونی ها عبارتست از:
۱-تابعیت جمهوری اسلامی ایران.
۲-عدم ممنوعیت قانونی و حجر.
۳-خرید حداقل سهام مقرر در اساسنامه.
۴-درخواست کتبی عضویت و تعهد رعایت مقررات اساسنامه تعاونی.
۵-عدم عضویت در تعاونی مشابه
١-حداقل سرمایه اولیه،به منظور ثبت شرکت تعاونی عام،۱۰ میلیون تومان و برای ثبت شرکت تعاونی خاص،١ میلیون تومان می باشد.
٢-از دیگر شرایط ثبت این نوع از شرکت، این شرط بوده که حداقل ۳۵% مبلغ سرمایه اولیه شرکت،باید به حساب شرکت واریز شده و سرمایه غیر نقدی آن نیز توسط کارشناس رسمی دادگستری، قیمت گذاری شده و تسلیم شده باشد.
٣-حداقل تعداد اعضا برای تشکیل و ثبت شرکت تعاونی، ٧ عضو می باشد.
لازم به ذکر است که این حداقل،برای شرکت های تعاونی عام و تعاونی مسکن، ۵۰۰ نفر و برای شرکت های تعاونی مصرف، ۲۵۰ نفر خواهد بود تعاونی با بیش از ۵۰۰ عضو تعاونی بزرگ نامیده می شود.
۴-شرط آشنایی موسسین شرکت تعاونی،با قوانین و مقررات تعاونی ها و در صورت عدم آشنایی،حضور در کلاس های آموزشی یک روزه اداره کل تعاون استان، یکی دیگر از شرایط تشکیل و ثبت این شرکت ها می باشد.
۵-موسسین باید تقاضای تشکیل تعاونی و طرح پیشنهادی خود را به اداره تعاون داده و پس از اخذ موافقت آن اداره،در صورتی که انجام فعالیت شرکت،نیازمند اخذ مجوز بوده، مجوز را از نهاد مربوطه، دریافت کرده، طرح اساسنامه پیشنهادی را تهیه نموده و پس از انجام مراحل مربوط به افتتاح حساب به نام (تعاونی در شرف تاسیس) در صندوق تعاون،افراد واجد شرایط برای عضویت در تعاونی را دعوت کنند.
١-شرکت‌های تعاونی کشاورزی روستایی
٢-شرکت‌های تعاونی صیادان
٣-شرکت‌های تعاونی مصرف‌کنندگان
۴-شرکت‌های تعاونی مسکن
۵-شرکت‌های تعاونی اعتبار
۶-شرکت‌های تعاونی آموزشگاه‌ها
٧-شرکت تعاونی کار
٨-شرکت‌های تعاونی صاحبان حرفه‌ها و صنایع دستی
٩-شرکت‌های تعاونی صنایع کوچک و تهیه و توزیع و صاحبان مشاغل آزاد
١-شناسنامه و کارت ملی کلیه شرکاء و سهامداران
٢-کپی مدارک تحصیلی هیئت موسس
٣-گواهی پایان خدمت نظام وظیفه عمومی یا معافیت هیئت موسس
۴-گواهی عدم سوء پیشینه هیئت موسس و شرکاء
۵-امضاء اساسنامه و فرم های مربوطه
۶-مجوز های لازم جهت تاسیس شرکت تعاونی از مرجع ذی صلاح
شرکت تعاونی فراگیر ملی نوعی تعاونی است که جهت کاهش فقر از سه دهک پایین درآمدی تشکیل می‌شود. سایر افراد نیز امکان عضویت در این شرکت‌ها را دارند اما در زمان تشکیل باید حداقل ۷۰ درصد اعضای آن از ۳ دهک پایین جامعه باشند.
هدف شرکت‌های تعاونی سهامی عام و شرکت‌های تعاونی فراگیر ملی، خصوصی‌سازی و کاستن از فاصله دهک‌های پایین است. شرکت تعاونی سهامی عام مشمول مقررات سهامی عام و تعاونی فراگیر ملی مطابق اساسنامه می‌تواند ساختار تعاونی یا سهامی عام را داشته باشد.
ارکان شرکت تعاونی:ماده ۲۹ قانون شرکت‌های تعاونی
صورت جلسات مجامع عمومی و تصمیمات متخذ در آن توسط منشی مجمع در دفتر مخصوصی ثبت می شود و بامضای رئیس منشی مجمع و نظار خواهد رسید و رونوشت آن به وسیله رئیس مجمع به هیئت مدیره ابلاغ میگردد.
تبصره:صورتجلسات مجامع عمومی به عنوان اسناد شرکت باید همواره عیناً در شرکت محفوظ بماند.
قانون بخش تعاون اقتصاد: شرکت‌های تعاونی دارای مجمع عمومی،هیئت مدیره و هیئت بازرسی هستند.
به‌موجب ماده ۴ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب ۱۳۴۷
شرکت‌هایی که مؤسسین آن‌ها قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می‌کنند، شرکت سهامی عام نامیده می‌شوند.
عضویت در آن برای همه آزاد می‌باشد، تعداد اعضاء در این تعاونیها حداقل ۵۰۰ نفر و براساس نوع تعاونی که وزارت تعاون تعیین کرده مشخص می‌شود.
سرمایه تعاونی اموال و دارایی است که برای تاسیس تعاونی یا افزایش سرمایه قبلی در اختیار آن قرار می گیرد.
مطابق ماده ۲۱ بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران هر تعاونی وقتی ثبت و تشکیل می شود که حداقل یک سوم سرمایه آن تادیه و در موردی که به صورت نقدی و جنسی باشد تقویم و تسلیم شده باشد.
اعضاء تعاونی مکلف اند مبلغ پرداخت نشده سهم خود را ظرف مدت مقرر در اساسنامه تادیه نمایند.
سهم اعضاء در تامین سرمایه شرکت های تعاونی برابر است مگر آن که مجمع عمومی تصویب نماید که اعضاء سهم بیشتری تادیه نمایند که در این صورت حداقل و حداکثر سهم باید در حدودی باشد که وزارت تعاون متناسب با نوع و تعداد اعضاء تعاونی ها تعیین می نماید.
ممکن است در ابتدای تاسیس،اعضاء شرکت تعاونی قادر نباشند کلیه سرمایه شرکت را تامین کنند،در چنین حالتی طبق ماده ۱۷ بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران حداقل ۵۱ % سرمایه باید به وسیله اعضاء تامین شود و در اختیار شرکت تعاونی قرار گیرد و بقیه را ادارات و شرکت های دولتی و وابسته به دولت می توانند از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگری از قبیله: مشارکت،مضاربه،اجاره به شرط تملیک…به عنوان کمک در تامین یا افزایش سرمایه در اختیار تعاونی قرار دهند بدون آن که خود عضو آن باشند.
در چنین مواردی در ظرف مدتی که با موافقت طرفین در ضمن عقد شرکت تعیین خواهد شد،سهم سرمایه گذاری دولت به تدریج باز پرداخت و صد در صد سرمایه به تعاونی تعلق خواهد گرفت.
انواع شرکت‌های تعاونی در ۳ رشته تعاونی به صورت زیر طبقه‌بندی می‌شوند.
رشته کشاورزی: شامل تعاونیهای کشاورزی و روستایی
رشته مصرف: شامل تعاونیهای مصرف‌کنندگان، مسکن
رشته کار و پیشه: شامل تعاونیهای کار،تعاونی های حِرَف و صنایع دستی، تعاونیهای صنایع کوچک، تعاونیهای تهیه و توزیع، تعاونیهای مشاغل آزاد و تعاونیهای صیادان
در شرکت‌های تعاونی هر فرد فارغ از میزان سرمایه،تنها یک حق رای دارد.
در شرکت‌های غیرتعاونی، افراد با داشتن سرمایه و سهام بیشتر،از قدرت بیشتری نیز در تصمیم‌گیری برخوردار هستند. در شرکت های تعاونی همه به یک مقدار سود و زیان می بینند ولی در شرکت های غیر تعاونی هر فرد بر اساس مقدار سهمی که دارد سود یا زیان می بیند.
